Nog niet zo lang geleden was de Matkop een vrij talrijke broedvogel in ons werkgebied. In Vogels tussen Vecht en Eem (Jonkers, 1987) staat een zorgeloos verhaal, waarin niets wijst op de dramatische ontwikkeling die zou volgen: In het Vechtplassengebied komt de soort algemeen voor, maar ook in het Gooi zijn Matkoppen ruim aanwezig. De Matkop komt voor in allerlei terreinen met bos. Soms is alleen struikgewas voldoende. Zeer goed bezet zijn de terreinen in het zuiden en oosten van Hilversum. In die bossen waarin ook veel naaldhout voorkomt , is de Matkop zelfs talrijker dan de Glanskop.
Onze vogelwerkgroep doet al 50 jaar broedvogelinventarisaties en zo hebben we kunnen vastleggen hoe de omvangrijke populatie Matkoppen zich in ons werkgebied heeft ontwikkeld, of beter gezegd, is verdwenen. De volgende grafiek laat het aantal territoria zien van de Matkop in terreinen in het werkgebied van de VWG, die minstens twee maal zijn geïnventariseerd.

Tegen het einde van de vorige eeuw is een enorme afname is ingezet. De inventarisaties van voor de eeuwwisseling in de bossen op de hogere zandgronden, zoals Zuid, Einde Gooi en Corversbos, leverden bijna honderd territoria op. In dit biotoop is dit aantal inmiddels gereduceerd tot letterlijk nul. Hetzelfde verhaal tekent zich af in de bossen van de Vechtplassen. Recente inventarisaties van de Kortenhoefse en Ankeveense Plassen leverden nog enkele territoria op, maar ook hier lijkt het een aflopende zaak. Bij de laatste inventarisatie van het Hol in 2022 ontbrak de soort, terwijl hier in 1992 nog 23 territoria waren vastgesteld. In deze veengebieden doet zich een interessant fenomeen voor. Het verdwijnen van de Matkop gaat hier namelijk samen met vestiging en uitbreiding van de Glanskop. Bij de laatste inventarisatie van Het Hol, Suikerpot en Kortenhoefse Plassen stelden we 8 territoria van de Glanskop vast. Een nieuwe soort in de Vechtplassen! Deze ontwikkeling is in het Naardermeer al twintig jaar geleden ingezet en is de Glanskop een vrij gewone verschijning geworden. Het bijna verdwijnen van de Matkop is niet lijn met eerdereprognoses, want er werd verwacht dat de Matkop zou profiteren van het verouderen van de bossen en de toename van dood hout.. De soort heeft zacht hout nodig om zijn nestholte in uit te hakken en ook bij het foerageren zoekt hij graag insecten in vermolmd hout. Het is anders gelopen en het is juist de Glanskop geweest die zich uit heeft kunnen breiden in de ouder wordende bossen.
De twee soorten kunnen gemakkelijk met elkaar worden verward. Ze lijken erg op elkaar. De Matkop verschilt door een lichte baan op de armpennen, een doffere kruin, een grotere kinvlek, een stierennek, en wittere kopzijden, maar de verschillen zijn ‘moeilijk te zien en niet absoluut’, zoals het vogelboekje erkent. Het beste onderscheidend verschil is het witte vlekje op de basis van de bovensnavel bij de Matkop, goed zichtbaar op scherpe foto’s onder een goede hoek.
De zang van zowel Matkop als Glanskop is te omschrijven als siee, siee, siee, siee. Dat lijkt dus ook niet erg behulpzaam bij de determinatie, maar de wijze waarop deze klanken worden voortgebracht is verschillend: de klanken van de Matkop zijn lijzig en sloom terwijl de Glanskop de klanken met kracht produceert, en korter op elkaar. Het onderscheid is meestal vrij duidelijk, maar als een Glanskop zijn ritme vertraagt kan de zang toch verraderlijk veel op die van een Matkop gaan lijken. De contact/alarmroep van beide soorten daarentegen verschilt sterk: een schorre dèèè van de Matkop en een scherp explosief pi-tsju van de Glanskop.
Het mag duidelijk zijn dat door de grote gelijkenis van de twee soorten de kans op een foutieve determinatie bestaat en waarnemingen moeten daarom kritisch worden beoordeeld. Ook ik heb een waarneming van Matkop in het Hol moeten corrigeren. De zang had ik met mijn mobiel opgenomen. Toen ik deze ’s avonds beluisterde, moest ik constateren dat de wens de vader van de gedachte was geweest en dat het om een Glanskop ging.
De achteruitgang van de Matkop is meer dan een regionaal verschijnsel en treedt in heel Noord-West Europa op. In Nederland is de afname sinds de jaren negentig 50% en in Engeland zelfs van 80 %. Er is al heel wat onderzoek verricht naar de oorzaak van de achteruitgang. Het Sovon nieuws 2023/40 geeft een samenvatting.
Er springen enkele factoren uit: het ouder worden van bossen, verdroging en mogelijk concurrentie en predatie. Matkoppen bereiken in onze streken hun optimumdichtheid in tamelijk jong bos zonder gesloten kroonlaag. Met het ouder worden van onze bossen neemt dat type habitat af. Verdroging is met name op zandgronden een groot probleem; dit was de voornaamste oorzaak voor het verdwijnen van de soort op de Brabantse Wal. Nestplaatsconcurrentie en predatie van eieren en jongen door de Grote Bonte Specht wordt geregeld genoemd, maar is niet bewezen.
Een andere verklaring is dat de Matkop last heeft van het warmere klimaat. De soort legt wintervoorraden aan in boomholtes en als deze door hoge temperaturen in de wintermaanden beschimmeld raken dan is dit verspilde energie. Ook deze verklaring is niet bewezen, maar is wel een voorbeeld hoe klimaat, gedrag en fitness samen kunnen hangen. Te mooi om niet waar te zijn (helaas werkt wetenschap niet zo…).
Is het lot van de Matkop in ons werkgebied bezegeld en komt hij in het rijtje van de Zomertortel, Wielewaal en Kuifleeuwerik? Zo ver is het nog niet, er zijn nog mogelijkheden op herstel of stabilisatie van de huidige (zeldzame) status. Met name ten noorden van ons werkgebied bereikt de Matkop nog aardige dichtheden, zodat potentieel van daaruit de populatie in ons werkgebied opnieuw kan worden aangevuld. In de wilgen- en vlierbossen van de Flevopolder is de Matkop geen zeldzaamheid en tot mijn verbazing hoorde ik in de wilgenbossen van de Vijfhoek op 2 maart drie zingende Matkoppen. Dit schiereiland grenst in het noordwesten zelfs direct aan ons werkgebied. De Matkop is een standvogel maar jonge vogels maken ook op bescheiden schaal zwerftochten. Buddy van Nieuwenhoven ontdekte op 7 november 2024 op het Ocrieteiland bij Eembrugge zo’n zwerver. Eigenlijk kunt je niet meer van een zwerver spreken want in maart 2025 zat de vogel er nog steeds, zoals op waarneming.nl te zien is. Voor zover mij bekend is hij (of zij?) niet zingend waargenomen, toch is een broedgeval hier in het zachte hout van de knotwilgen zeker niet uitgesloten.

Vermoedelijk bestaat er nog steeds een restpopulatie in de Vechtplassen en het Naardermeer. In deze moeilijk toegankelijke veengebieden is opsporing lastig, te meer daar de Matkop niet een uitbundig zanger is. Zomervogels zoals de rietzanger zingen na terugkeer uit Afrika van ’s ochtends vroeg tot ver in de dag. Dit baltsgedrag is bedoeld om een nieuw territorium af te bakenen en om een partner aan te trekken. Heel anders gaat het bij standvogels zoals de Matkop, die zich jaarrond op bekend terrein bevinden. De noodzaak om langdurig te zingen is veel minder groot en dat doet hij dan ook niet. De trefkans is dus klein. Februari en maart bieden de beste kansen. Dus let goed op in de potentiële broedgebieden en, hoor je een Matkop zingen of roepen, neem deze als het even kan met de voicerecorder op je mobiel op, zodat je ook anderen (en jezelf) kunt overtuigen van je ontdekking!

Geluid:

De kenmerkende zang van de matkop is hier te beluisteren

En ter vergelijking hier de zang van de glanskop.

Tekst: Dirk Prop

Foto’s: Hugo Weenen

Literatuur

De broedvogelrapporten zijn op deze pagina te raadplegen.

Jonkers, D, A. Kole & J. Taapken. 1987. Vogels tussen Vecht en Eem. Uitgave van de Vogelwerkgroep Het Gooi en Omstreken.