Om de oeverzwaluwen te beschermen heeft het Goois Natuurreservaat (GNR) in de Groeve Oostermeent een voswerend raster geplaatst en de steilwand verhoogd. Ook al is predatie door de vos niet helemaal gestopt en laten de camerabeelden de grote sprongkracht en behendigheid van de vos zien, het broedsucces van de zwaluwen is dankzij de maatregelen aanzienlijk verhoogd. De vogelwerkgroep (VWG) adviseert om ook in 2025 eenzelfde aanpak door te voeren.
De oeverzwaluwen die broeden in de steilwand van de Groeve Oostermeent hebben de laatste jaren sterk te lijden gehad van de vos die de holen openkrabt op zoek naar het nest met eieren en kuikens. Mede op advies van de Vogelwerkgroep Het Gooi en Omstreken heeft het Goois Natuurreservaat in januari 2024 maatregelen genomen om deze predatie van de vos te stoppen of in elk geval te verminderen. In de eerste plaats is de wand hoger gemaakt door deze wat meer uit te diepen. Hierdoor werd de zwaluwen de mogelijkheid geboden om hun nest op een veiliger hoogte buiten het bereik van de vos te brengen. De tweede beschermingsmaatregel van het GNR bestond uit het plaatsen van een voswerend raster ter vervanging van het bestaande lage en grofmazige hekwerk. De hoogte van het nieuwe hek bedraagt 125 cm met naar buiten ombuigend gaas.
Het voswerende raster
Hebben deze maatregelen ook gewerkt in de praktijk? Om dit te onderzoeken hebben we in 2024 weer eenzelfde telling uitgevoerd als in 2023 toen de beschermende maatregelen nog niet waren uitgevoerd. Tevens hebben we twee wildcamera’s geplaatst om het gedrag van predatoren op beeld vast te leggen.
De zwaluwen arriveren gewoonlijk in de loop van april. In deze periode is er veel activiteit te zien voor de wand. Grote groepen vliegen in formatie-achtige vluchten heen en weer en te zien is hoe de zwaluwen met nestmateriaal aan komen vliegen. De broedduur is ruim twee weken. Al op 21 mei zagen we de eerste jongen in de nestopening, die door de ouders werden gevoerd. Na drie weken zijn de zwaluwen vliegvlug en moeten ze verder zelf hun kostje bij elkaar scharrelen. Deze korte cyclus van ruim vijf weken biedt de zwaluwen de tijd om nog een tweede broedsel groot te brengen. Zo is er eind juni weer veel activiteit te zien. De aantallen zijn minder groot maar het gedrag is verder gelijk aan dat van het vroege voorjaar. Tot in juli kunnen de zwaluwen een tweede broedsel beginnen. Zelfs in de tweede helft van augustus vliegen er alarmerende vogels voor de wand, die kennelijk nog jongen hebben.
Methode
Op 24 juni hebben we een telling uitgevoerd van het aantal bewoonde nestholten. Voor deze datum is gekozen in verband met de vergelijkbaarheid met 2023 toen op 23 juni is geteld. (Zie hier)
Van elke nestholte stelden we vast of deze bewoond was (geweest) in 2024 en of deze was uitgegraven door een vos. Oude nestholten die nog uit 2023 stamden - dit betrof meer dan de helft! - lieten we buiten beschouwing.
Van elk bewoond nest is de hoogte gemeten. Vaak was door erosie aan de voet van de wand een laagje zand ontstaan. Bij de hoogtemeting werd niet tot aan de top van dit hellinkje gemeten maar 35 cm ervoor (zie onderstaand figuur).
We hebben het gedrag van potentiële predatoren vastgelegd met behulp van twee wildcamera’s. Als er een bewegend object werd gedetecteerd maakte de camera drie foto’s en een filmpje van 10 - 30 seconden.
Er werd gebruik gemaakt van een Zeiss Secacam 7, met een internetverbinding die de foto’s van bewegende objecten realtime doorgaf. De tweede camera (Bushnell) had geen internetverbinding. Beide camera’s legden de beelden vast op SD kaart die elke 2-4 weken werd verwisseld en uitgelezen op een pc.
Resultaten
De steilwand van de Groeve omvat vier wanden: twee lange wanden in het oosten en westen en twee kleine in het midden. De bezette holen waren geconcentreerd in de westelijke, tevens meest hoge delen van de twee lange wanden. In de kleine wanden waren veel oude holen te zien, maar deze waren dit jaar niet bezet.
Op 4 april 2024l is een wildcamera voor de westelijke wand geplaatst. De eerste vier weken kwam er geen vos in beeld en het was de vraag of er sowieso nog vossen in het terrein aanwezig waren. Om dit te onderzoeken is een tweede, buiten het hek gerichte wildcamera geplaatst. Deze camera liet begin mei tweemaal een opname zien van een achter het hek langs lopende vos.
Vos kijkt vanachter hek naar de wildcamera
Blijkbaar was er nog steeds een vos in het gebied, maar vormde het hek een onneembare barrière. Tenminste, dit leek gedurende april en mei het geval, maar in juni ontdekten we dat in de oostelijke wand zwaluwenholen door de vos waren uitgegraven. De camera is verplaatst naar deze oostelijke wand. In de periode van 2 - 16 juli werd de vos 9 maal voor de wand gefilmd. De opnames lieten duidelijk de behendigheid en sprongkracht van de vos zien. Het geërodeerde zand aan de voet van de wand werd als opstapje gebruikt naar de hoger gelegen holen. Ook balanceerde hij eenmaal op een smal richeltje op bijna 2 meter hoogte. Op een andere opname was te zien hoe hij met een aanloop op de meer dan 2.5 meter hoge wand sprong.
De vos op het geërodeerde zand
Ook was de vos in beeld toen hij in de weer was met enkele kleine prooien, waarschijnlijk jonge zwaluwen. Hij pakte ze op, liet ze vallen, om ze later toch weer opnieuw te grijpen en er mee weg te lopen.
Vos is in de weer met enkele prooien (zwaluwen?)
Wat kunnen we concluderen uit de beelden? Het feit dat de vos pas in juli min of meer regelmatig op camera te zien is, geeft aan dat het geplaatste hekwerk een barrière vormt, maar uiteindelijk niet een onoverkomelijke. Hoe het is gelukt om het gebied achter de omheining te bereiken, blijft onduidelijk. Het is bekend dat vossen water niet schuwen als dit zo uitkomt, dus het is mogelijk dat hij het hekwerk wadend of zwemmend heeft weten te omzeilen. In verband hiermee hebben we een camera ook enkele weken gericht op het water, maar dit leverde geen uitsluitsel op. Een andere mogelijkheid is dat de vos zich toegang verschaft heeft door een gat onder het hek te graven. Inderdaad heeft hij dit op twee plaatsen geprobeerd maar is hierbij gestuit op het raster dat twee decimeter ondergronds doorliep. Ook kan de vos over het hek gesprongen of geklommen zijn. Dit is hem weliswaar lastig gemaakt door het naar buiten krommende gaas, maar met zijn grote sprongkracht kan niet uitgesloten worden dat deze vos de hoogte van 1,25 m heeft weten te overwinnen.
Op 24 juni hebben we het aantal bewoonde nesten geteld en hoeveel hiervan waren uitgegraven door de vos.
Totaal kwamen tot 126 bewoonde nesten waarvan er 7 door een vos waren uitgegraven.
|
oostwand |
westwand |
aantal |
gem. hoogte (cm) |
|
|
Intact |
42 |
77 |
119 |
148 |
|
Uitgegraven |
7 |
0 |
7 |
110 |
|
Totaal |
49 |
77 |
126 |
146 |
Aantal en hoogte in de wand van de bezette nestholen in 2024
|
aantal |
gem. hoogte (cm) |
|
|
Intact |
110 |
112 |
|
Uitgegraven |
78 |
105 |
|
Totaal |
188 |
109 |
Aantal en hoogte van de bezette nestholen in 2023 (uit: Oeverzwaluwen in de gevarenzone 2023)
Het aantal bewoonde nesten was minder dan 2023 toen 188 nesten werden geteld. In dat jaar waren 78 nesten (41.5 %) door de vos uitgegraven. Deze vorm van predatie is in 2024 aanzienlijk verminderd naar 5,5 %.
De gemiddelde hoogte van de holen is in 2024 146 cm tegenover 109 cm in 2023. Dit verschil is niet verwonderlijk omdat de wand door het uitdiepen in januari 2024 bijna een meter hoger is geworden, waardoor de zwaluwen de mogelijkheid hebben gekregen om een hogere nestplaats te kiezen. En daarmee ook veiliger, want het percentage door de vos uitgegraven nesten is gedaald van 41.5 % naar 5.5%. Vooral de lager gelegen holen zijn kwetsbaar: de door de vos uitgegraven holen hadden een hoogte van gemiddeld 105 cm tegenover 148 cm van de intacte holen. Deze constatering komt overeen met die van 2023 toen we vaststelden dat nestholen boven 120 cm nauwelijks werden uitgegraven.
Na de door ons uitgevoerde telling is de vos opnieuw actief geweest zodat het positieve beeld voor het tweede broedsel iets minder gunstig uitvalt. Bij de laatste telling op 16 augustus waren in de oostelijke wand 20 nestholen opengekrabd.
Overige mogelijke predatoren
De twee wildcamera’s hebben veertien vogelsoorten vastgelegd, die zich voor de steilwand ophielden. Vooral ekster en kauw scharrelden er veel rond en zijn elk ongeveer 100 maal op beeld vastgelegd. Voor ons onderzoek waren met name de soorten interessant die in potentie de zwaluwennesten kunnen prederen. De usual suspects, de kraaiachtigen (ekster, zwarte kraai en in mindere mate kauw) zijn beduchte nestenrovers, maar ondanks het feit dat deze soorten vaak werden gezien, was er geen enkele aanwijzing dat ze pogingen deden om toegang te krijgen tot de zwaluwennesten.
Dit lag anders bij de blauwe reiger die ook enkele malen in beeld was. De reiger is een opportunist waarvan bekend is dat individuen de kuikens van weidevogels en kolonievogels kunnen verorberen. Op de camerabeelden zagen we enkele malen een blauwe reiger voor de nestwand lopen met een gespitste blik op de nestholen. Ook al is niet op beeld vastgelegd dat hij daadwerkelijk een uitvliegende zwaluw heeft gegrepen, is het toch goed mogelijk dat dit soms gelukt is. Het aantal waarnemingen van de reigers voor de wand is echter beperkt en het is niet aannemelijk dat er veel zwaluwen op deze wijze zijn gepakt. Ook zijn er geen aanwijzingen dat de reiger met zijn snavel in de nestholte prikt.
Blauwe reiger toont interesse in de nestholen
Eén opname is gemaakt van een torenvalk die in een nestopening wil gaan zitten. Hij ziet zijn poging door het rulle zand echter mislukken en valt naar beneden. Er is verder geen aanleiding om te denken dat de torenvalk een bedreiging vormt voor de nestjongen. Zowel in 2023 als 2024 is echter waargenomen dat de torenvalk hoog in de lucht volwassen zwaluwen probeert te vangen op een manier die doet denken aan een boomvalk. In 2023 werd de man torenvalk veel gezien in de groeve. Het torenvalkpaar broedde zo’n 500 meter westelijker bij de voormalige kalkzandsteenfabriek Rijsbergen (med. Harry de Rooij). In 2024 waren de valken naar de groeve verhuisd waar ze in een berk in een oud eksternest broedden. Valken broeden tegenwoordig veelal in door mensen geplaatste nestkasten en dit broedgeval - nieuw voor de Groeve - was dus des te opmerkelijker door de natuurlijke nestkeuze. Voor de zwaluwen leek het echter minder gunstig omdat de nestplaats precies tussen de twee grote kolonies in de westelijke en oostelijke wand was gelegen. Driemaal vonden we de geplukte resten van een oeverzwaluw. Zou de valk deze locatie gekozen hebben vanwege de honderden zwaluwen, als voedsel voor zijn jongen? Om dit te onderzoeken hebben we braakballen onderzocht, die onder de paaltjes lagen waar de valken vaak rustten. In 15 braakballen troffen we de resten aan van dwergmuizen en kevers in wisselende verhoudingen. Resten van vogels kwamen niet voor. Incidentele vangsten zijn niet uitgesloten, maar er zijn dus geen aanwijzing dat de torenvalken zich specialiseren in de vangst van oeverzwaluwen. De valken weten blijkbaar voldoende andere prooien te bemachtigen want in juli zijn minimaal drie jongen valken uitgevlogen.
Tot slot, mogelijk is er nog een andere, ons onbekende predator actief is. In de westelijke wand zagen we in juli een tiental holen, die uitgegraven leken te zijn door een kleiner dier dan de vos. Het zou kunnen gaan om een marter maar deze is nooit op beeld geweest op onze camera’s, dus het blijft een raadsel wat hier is gebeurd.
Conclusies en aanbevelingen
Het plaatsen van het voswerend raster en het ophogen van wand hebben als beschermingsmaatregel goed gewerkt. Door de verminderde predatie is het aantal uitgevlogen jongen per nest aanzienlijk hoger dan in 2023. Toch zien we dat de vos toegang heeft weten te krijgen tot de oostelijke steilwand en daar ook behendig gebruik wist te maken van het geërodeerde zand als opstapje naar de nestholtes. Het is dus zinvol om in het vroege voorjaar van 2025 het geërodeerde zand weg te scheppen, zodat de hoogte van de wand weer wordt gemaximaliseerd. Daarnaast is het goed om, net als in voorgaande jaren, de oude holen dicht te maken omdat oeverzwaluwen liever bestaande holen hergebruiken.
Het hekwerk is weliswaar niet volledig voswerend gebleken maar heeft voor de westelijke wand toch goed gefunctioneerd. Wel heeft de vos het hek bij de oostelijke wand weten te omzeilen. Zolang niet bekend is hoe hij daarin is geslaagd, is het gissen hoe het hekwerk verbeterd kan worden.
Dick Jonkers
Dirk Prop (tekst)
Hugo Weenen
Han Westendorp
